"Di chúc miệng" là một thuật ngữ pháp lý dùng để chỉ hình thức di chúc bằng lời nói, khác với di chúc bằng văn bản, và thường được gọi là "di ngôn." Hơn 30 năm đã trôi qua kể từ khi có Pháp lệnh về thừa kế năm 1990, tiếp đó là Bộ luật Dân sự 1995, 2005, và hiện hành 2015, nhưng quy định về "di chúc miệng" hầu như không có sự thay đổi đáng kể. Thậm chí, quy định càng trở nên khắt khe hơn để "di chúc miệng" được xem là hợp pháp và có hiệu lực thi hành.
Để "di chúc miệng" hợp pháp, cần thỏa mãn các (i) điều kiện cần và (ii) điều kiện đủ. Điều kiện cần là những điều kiện chung để một giao dịch dân sự được coi là hợp pháp, bao gồm việc người di ngôn phải có năng lực hành vi dân sự phù hợp, phải minh mẫn và tự nguyện khi lập di ngôn, không bị lừa dối hay cưỡng ép.
Nếu không thỏa mãn các điều kiện cần, di ngôn sẽ không có hiệu lực. Tuy nhiên, chỉ khi đáp ứng đầy đủ các điều kiện đủ sau đây, di chúc miệng mới có giá trị thi hành:
1. Người di ngôn phải trong tình trạng nguy kịch: Người di ngôn phải đang bị tính mạng đe dọa và không thể lập di chúc bằng văn bản, như bị tai nạn và có vài lời di nguyện trước khi qua đời. Một người khỏe mạnh bình thường hoặc người già bị lú lẫn không thể lập di chúc miệng.
2. Phải có ít nhất hai người làm chứng: Người làm chứng không được thuộc diện thừa kế theo di chúc hay theo pháp luật. Ví dụ, một người cha di ngôn trước mặt 10 người con của mình thì 10 người con này không thể làm chứng.
3. Ghi chép lại nội dung di ngôn: Ngay sau khi làm chứng việc di ngôn, những người làm chứng phải ghi chép lại nội dung di ngôn và ký tên hoặc điểm chỉ vào văn bản đã ghi chép. Trong vòng năm ngày kể từ khi người di ngôn thể hiện ý chí cuối cùng, văn bản ghi chép này phải được công chứng hoặc chứng thực.
4. Người di ngôn phải chết trong vòng ba tháng: Nếu sau ba tháng kể từ khi di chúc miệng mà người này còn sống, minh mẫn thì di chúc miệng sẽ bị hủy bỏ và không còn giá trị thi hành.
Quy định này khiến nhiều người cảm thấy hoang mang về "di chúc miệng." Trong bối cảnh lịch sử khi khoa học chưa phát triển, quan niệm "lời nói gió bay" khiến nhà làm luật rất cẩn trọng với "di chúc miệng." Tuy nhiên, hiện nay, với sự phát triển vượt bậc của khoa học kỹ thuật, quy định này dường như không còn phù hợp và cần thay đổi.
Ví dụ, một người trung niên khỏe mạnh quay một video để định đoạt tài sản của mình sau khi qua đời, video này vẫn không được coi là di ngôn và không có giá trị thi hành do không đáp ứng điều kiện người di ngôn phải trong tình trạng nguy kịch.
Mặc dù Bộ luật Tố tụng Dân sự ghi nhận dữ liệu điện tử là nguồn chứng cứ, nhưng quy định về di ngôn vẫn còn quá nhiều điều kiện để có hiệu lực. Để tránh rủi ro pháp lý và tranh chấp, người dân nên lập di chúc bằng văn bản có công chứng tại Văn phòng/Phòng công chứng hoặc chứng thực tại Ủy ban xã, vì hiện nay, một bản ghi âm hay ghi hình vẫn chưa được coi là di chúc hợp pháp theo quy định của pháp luật dân sự hiện hành.
